Лингвистическая и ономастическая поэтика татарских народных песен

• Автор: Биктимирова, Айгуль Ринатовна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2003
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 195 с.

Эчтэлек
Кереш

Беренче булек. Татар халык жырларыныц лингвистик поэтикасы

1.1. Татар халык жырларында кучерелмэ мэгънэле суз белэн сурат ясау

1.1.1. Чагыштыру

1.1.2. Метафора

1.1.3. Эпитет

1.1.4. Данландыру

1.1.5. Метонимия

1.1.6. Синекдоха

1.1.7. Лирик эндэшлар
1.2. Татар халык жырларында теп лексик - семантик категориялэрнец стилистик кулланылышы
1.2.1. Синонимнар
1.2.2. Омонимнар
1.2.3. Антонимнар
1.2.4. Парлы сузлэр
1.3. Татар халык жырларынын синтаксик поэтикасы
Икенче булек. Татар халык жырларынын ономастик поэтикасы.
II. 1. Поэтик ономастика Ьэм эдеби асэрлардэ ялгызлык исемнэре
11.2. Ялгызлык Ьэм уртаклык исемнэре, аларныц функциясе
11.3. Татар халык жыр исемнаренец ономастик поэтикасы

11.4. Татар халык жырларында поэтик
антропонимнар
11.4.1. Эдэби антропонимнарньщ функциялэре
11.4.2. Татар халык жырларында кеше
исемнэре
11.4.3. Татар халык жырларында
кушаматлар
11.4.4. Татар халык жырларында фамилиялэр
11.5. Татар халык жырларында поэтик топонимнар
II.5.1. Татар халык жырларында поэтик оронимнар
И.5.2. Татар халык жырларында поэтик ойконимнар
II.5.3. Татар халык жырларында поэтик гидронимнар
11.6. Татар халык жырларында башка тор поэтонимнар
Иомгак
Файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлеге

КЕРЕШ
Дыр ул - чишмэ. Дир-анабызныц уцдырышлы, бай Ьэм тыгыз куеныннан бэреп чыккан бу хэзинэ, юлында терле калын-калын урманнар, биек тау-ташлар, иксез-чиксез тигезлек Ьэм узэнлеклэр аша узуына карамастан, узенец сихерле моцы, тылсымлы тавышы белэн эйлэнэ-тирэ мохитне, кешелек деньясын куандырып, сеендереп, тормыштан яда аЬэцнэр алып, бугенге кендэ дэ челтерэп агып ята. Бу чишмэнец мул, шифалы, сихэтле суы галэмне эле дэ булса туендырып тора.
Татар халкыньщ >дыр мирасы да - нэкъ шул чишмэ кебек аны гасырлар буена тормыш дэрьялары аша озата килгэн кыйммэтле хэзинэдер. Борынгы заманнарда ук инде адэм баласы жырларга, аларньщ сихри кеченэ ышанып яшэгэн. Нинди генэ эш башкармасын - ауга йоруме ул, игенчелек, терлекчелек эшеме ул, я булмаса гадэти куцел ачу, яисэ ниндидер йола утэуме - халкыбыз жырдан аерылмаган. М.Х.Бакиров, хезмэт шигъриятенец эволюцион баскычларын билгелэп, аерым эндэшлэрдэн усеп чыккан яралгыларныц эчтэлекле сузлэр белэн алышынып, суз - текстныц ниндидер бер мэгънэгэ ИЯ булып эверелу процессын эсаслы анлатып бирэ. «Борынгы поэзия очен, - дип яза ул, - хезмэт сурэтлэу-ияру объекты Ьэм ритм-хэрэкэт чыганагы булып кына калмаган, э эстетик ац яралгыларыньщ тууы Ьэм усеп китуе очен матди жирлек тэ булган. Ритмньщ структур кыйммэтен, текст агышын форма Ьэм интонация ягыннан оештыру Ьэм тэртипкэ салу ролен кеше беренче башлап нэкъ менэ хезмэт процессында ацлаган, эш вакытында туган хис-тойгыларын Ьэм кичереш-чагыштыруларын да беренче башлап хезмэт жырларында самими поэзия дэрэжэсенэ кутэргэн» (Бакиров, 2001,23). Татар халык жырларыныц барлыкка килу Ьэм усеш этапларын да нэкъ шул ейрэтмэ нигезендэ ацлатырга кирэк. Халыкныц жырдан аерылмау сэбэбе дэ галимебез курсэткэн катлаулы эволюциянец башлангыч этаплары белэн бэйле.

Татар жырларында халыкньщ яратып кулланган метафораларын да аерып курсэтергэ мемкин. Аларда «йоз», «куцел», «дидгез» сузлэре еш кабатлана, бу халыкньщ кубрэк эчке хис-кичерешлэренэ естенлек бируе турында сейли. Э тарихи жырларда «кан», «сагыш» сузлэре, «сары» сыйфаты белэн ясалган метафоралар кубрэк. Кургэнебезчэ, татар халык жырларында метафора тудыру традициялэре сакланса да, жыр тексты очен генэ туган метафоралар да бар. «Г ыйшык дингезе бик тирэн, сандугачым, чыгып булмый йезеп тэ, карлыгачым» (17, 208), «Утэ гомерем кайгы эчлэрендэ, кайчан явар рэхэт янгыры» (17, 107) дип татар халкы гына монлана ала торгандыр. Мондый бизэклэр эсэрдэ яца эмоциональ бизэк санала, эстетик функция белэн баетыла, халык теле байлыгыныц искиткеч киц мемкинлеклэре булуын раслый.
Нигезендэ кучерелмэ мэгънэ яткан тел-сурэтлэу чараларыныц тагын берсе - эпитетлар. В.Х.Хаков аларны хаклы рэвештэ тасвирый сыйфатламалар дип атый Ьэм тубэндэге билгелэмэне бирэ: «чынбарлыктагы куренешлэрне сэнгатьчэ ачыклап килу, аларга поэтик жанлылык биру Ьэм предметный бер сыйфатын аеруча калку итеп курсэту очен кулланыла торган сузлэр» (Хаков, 1999, 51). И.Б.Бэширова даими эпитет терминын тэкъдим итэ: «аерым предмет яки куренеш атамасыныц аерылгысыз юлдашы булып, аны ачыклап, аньщ мэгънэсен тегэллэп килэ торгэн сэнгатьле эпитетлар буыннан-буынга узгэрешсез кулланылганга курэ, даими эпитетлар дип атала» (Бэширова, 1974, 118). Эпитет - ул аергыч, яисэ исем янында килгэн сыйфат. Эпитет гади аергыч тугел, ул аца, киресенчэ, каршы куела. Гади аергычларныц эчтэлеге ускэн саен, кулэме кими, э эпитетлар эчтэлекне дэ устерми, кулэмне дэ узгэртми, бэлки «булырга момкин булмаган билгене аерып курсэтэ» (Томашевский, 196). Суз гади термин булудан туктап, эмоциональ тропка эйлэнэ.
Татар халык жырларында эпитетлар зур урын алып тора. Аларны мэгънэви Ьэм стилистик яктан аерым терлэргэ булеп карарга мемкин.
Татар халык жырларында предмет Бэм куренешлэрнец тесен белдерэ торган сыйфатламалар, теслэр гармониясе узенчэлекле урын тота. Тескэ бэйле