Книга Мухаммеда Челеби "Мухаммадия" в контексте татарско-турецких литературных взаимосвязей

• Автор: Мухаметов, Ильдар Ринатович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 168 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты
Кулъязма хокукында
Мехэммэтов Илдар Ринат улы
Татар-терек здэби багланышлары яссылыгында Мехэммэд Чэлэбинец «Мехэммэдия» китабы
10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжд алу ечен язылган диссертация
Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы, профессор Х.Й.Мицнегулов
Казан
ЗЧТ0ЛЕК
Кереш
Беренче булек. Татар-тврек здзби багланьїшларьі (ХІ1І-Х1Х гасьірлар)
1. Одзби багланьїшларньщ теп алшартларьі Іізм факторларьі
2. Татар-терек здзби багланьїшларьіньїц тарихьі
Икенче булек. Мехзммзд Чзлзбинед «Мехзммздия» китабьі
1. Автор Ьзм зсзр турьінда белешмз
2. всзрнец идея-сзнгати узенчзлеклзре
0ченче булек. “Мехзммздия”нец татар рухи тормьішьінда тоткан урьіньї
1. Мехзммзд Чзлзби китабьіньщ татар жирлегенз утеп керує Іізм таралуьі
2. “Мехзммздия” Іізм татар суз сзнгате
Йомгак
0дзбият исемлеге

Кереш
Теманын актуальлеге. Татар эдэбияты узенед тарихи усешендэ Шэрык эдзбиятлары белэн тыгыз элемтэдэ торган. Бугенге кендэ Урта гасыр эдэби мирасыбыз арасында, башка халык суз сэнгатенед жимеше булуга карамастан, уз ителгэн, яратылып укылган, гасырлар буе халкыбызныц жан азыгы булган эсэрлэр бар. Алар, Г.ИбраЬимов язуынча, “башка тупракта туып та, бездэ уз эдэби малымыз кабиленнэн булып киткэн эсэрлэр”1.
Читтэн кергэн мондый эдэби ядкярлэрнед ейрэнелергэ тиешлеге кен кебек ачык, бу турыда галимнэр бердэм фикердэ. Профессор Г.ТаЬиржанов, мэсэлэн, “...татар эдэбиятыньщ тарихын ейрэнгэн чакта, без уз жирлегебездэ тугаи эсэрлэрне уртага кую белэн чиклэнмичо, Урта Азиядэ, Теркиядэ барлыкка килгэн, мэгэр бездэ дэ киц таралган истэлеклэрне дэ тикшеру, белу, башкаларга да белгертунен зарури...”2 икэнен курэбез, ди.
Гасырлар дэвамында татар эдэбияты белэн госманлы-терек суз сэнгате арасында аеруча жылы менэсэбэтлэр урнаша. Халкыбыз арасында терек эсэрлэре куплэп тарала, яратылып укыла. Гали Рэхимнец татар эдэбияты тарихыныц билгеле бер дэверенэ караган сузлэре бу эдэби вэзгыятьне яхшы тасвирлый: “Чын эдэби азыкньщ ин зур кыйсемен безнед татарга шул Кара дидгез артындагы кардэшлэр - госманлылар бирде. Алардан кергэн китаплардан “Мехэммэдия”не кейлэп, безнед татар кузлэрен яшьлэтте, “Сэедбаттал”, “Сары салтык”, “Кад кальгасе” шикелле сугыш китапларын укып, ул хиффэтлэнде (житезлэнде - М.И.), “Тутыйнамэ” шикелле кыйссаларны укып гыйбрэтлэнде, “Эбугалисина”ны укып кэефлэнде, “Хужа
1 ИбраЬимов Г. Осэрлэр: 8 томда / Г. ИбраЬимов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1978. - Т.5. -356 6.
2 ТаЬир/Данов Г. Тарихтан - эдзбиятка / Г.ТаЬир/канов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1979. -75 б.

Тасаувыфы. Суфичылык серлэрен тешенудэ Мехэммэд Чэлэбинец иц беек мершиде - “замананьщ котбыл-актабы.., Анадолуньщ мэгънэви солтаны Хажи Бэйрэме Вэли”179. Бэйрэмия тарикатенэ нигез салучы Хажи Бэйрэм Вэли якынча 1352 елда Анкараныц Чубук суы янындагы Зелфазыл авылында туган. Чын исеме - Ногман. Бэйрэмилелэрнец силсилэсе Хэзрэти Эбу Бэкергэ барып тоташа.
Хажи Бэйрэмнец Мехэммэд Чэлэби Иэм бертуганы Эхмэд Бижанны иршад кылуы Солтан II Морад заманында Эдирнэгэ сэяхэле вакытында уза. Алар Кэлибулида курешэлэр. Хажи Бэйрэм Мехэммэд Чэлэбинец рухи потенциалын, сэлэтен куреп ала Иэм аны хозурына дэгъвэт итэ. Кыска гына вакыт эчендэ остазыныц сохбэте Мехэммэд Чэлэбигэ куцелленнэн масиваны (АллаЬы Тэгалэдэн башкаларны) алып атып, калбен илаИи гыйшык белэн зиннэтлэргэ ярдэм итэ. Мехэммэд Чэлэбинец соцыннан Хажи Бэйрэм Вэлинец хэлифэсе (рухи дэвамчысы) булуы да мэгьлум.
Мехэммэд Чэлэби эсэрендэ остазы турында иц щылы сузлэр эйтэ: ДиЬаныц котбы-майы Хажи Бэйрэм,
Ж^ийаныц шэйхе-шайы Хажи Бэйрэм180. (8784)
Рухи камиллэшу юлына кергэн Мехэммэд Чэлэби уз вакытын чилэханэдэ уздыра. Гадэттэ, Хак дуслары чилэханэлэрдэ чилэ тутырганнар яки игътикафка ябылганнар. Чилэханэлэр кешелэр яши торган урыннардан читтэрэк, дицгез янындагы кыяларда уелып ясалган, я тауларда, я мэчет, я тэккэ астында каберне искэ тешерердэй кечкенэ булмэлэрдэн гыйбарэт булган. Монда суфилар “улгэнче улу” серлэренэ тешенгэннэр, рухи камиллэшу юлын узганнар. Мехэммэд Чэлэбинец чилэханэсе дэ Хэмзэ авылы тирэсендэ, кыяда уелып ясалган ике хежрэдэн (булмэдэн) гыйбарэт булган181. Эдип кайвакыт чилэханэсендэ инзивага (денья эшлэрен ташлап, гыйбадэт
179 Cdebioglu A. Muhammediye (arajtirma-inceleme) / Amil £elebioglu. - Istanbul: Milli ESitim Bakaniigi yayinlan, 1996. - S.20.
1 Чэлэби М. Мехэммэдия / Мехэммэд Чэлэби. - Казан: “Матбагаи Кэримия”, 1909. - 360 б.
181 Qelebioglu A. Muhammediye (ara§tirma-inceleme) / Amil (^elebioglu. - Istanbul: Milli Egitim Bakaniigi yayinlan, 1996. - S.38.