Динамика развития башкирской литературной критики в 1953-1985 гг.: проблемы, жанры

• Автор: Исянгулова, Светлана Салаватовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 196 с.

ЙеКМЭТКЕИЕ

I БУПЕК. 1953-1985 йылдардагы башкорт эдэби тэнкитенец усеш тенденциялары
1.1. Башкорт эдэби тэнкитенец башлантыс этаптары, 1953 йылдарга тиклемге уреу тенденциялары
1.2. 1953 - 1965 йылдардагы башкорт эдэби тэнките: осорга хас Мыдаттар, кутэрелгэн проблемалар, фан буларак формалашыу юлдары
1.3. 1965-1985 йылдардагы торгонлок осоронда башкорт эдэби тэнкитенец уреу проблемалары
II БУЛЕК. 1953-85 йылдардагы башкорт эдэби танкитенда жанрдар проблема^
2.1. Рецензия жанрыныц уреш динамикаИы: композиция Иэм стиль мэсьэлэларе
2.2. Башкорт эдэби танкитенда ижади портрет: жанр
уденсэлектэре Иэм формалары
•2.3. 1953-85 йылдардагы башкорт эдэби танкитенда макала жанры: форма, композиция, стиль проблемалары
2.4. Башкорт ядыусылар тэнките: специфика^, жанрдар
системам ы, тел мэсьэлэларе
ЙОМРАКПАУ
■КУЛЛАНЫЛРАН 0?8БИ8Т

Эдэби тэнкиттец нигеден замандыц идеологияМы, йэмгиэт королошо барлыкка килтерэ. Совет осоронда уны уртереугэ дэулэт тарафынан дур игтибар буленэ, терле карардар кабул ителэ. Эдэби тэнкиттец торошон якшыртыу, кимэлен кутэреу, эдэбиэткэ йогонтоМон кесэйтеу максатында удэк матбугатта уныц теп предметы хакында фекер алышыудар уткэрелэ. Бер теркем галимдар, ул - эдэбиэттен MehnM бер ижад тармагы, тип ирбатлаИа, икенселэре был фекергэ каршы cbifbin, ул фэндецбер елкэИе, тигэн hbifbiMTa яИай (Мэрэлэн, П. Николаев, Н. Анастасьев). Был ике капма-каршы фекер менэн килешмэуселэр дэ була. Мэрэлэн, М. Каган “эдэби тэнкит ул фэн дэ, сэнгэт тэ тугел, ниндэйдер есенсе нэмэ ул”, тип ирбатлай1. Был проблемага терле караш, уныцкатмарлы куренеш булыуын рарлай Иэм мэкэлэлэрден ядылыу манераЬына йогонто яИай: Тэнкиттец
“эдэбилеген” яклаган галимдар сыгыштарында халыктын йэнле Мейлэу теленэ, образдарга йышырак мерэжэгэт HTha, “фэннилекте” яклаусыларга теоретик фекер йеретеу, дейемлэштереудэр хас.
Эдэби тэнкиттец теп предметы удэк матбугатта барган • Ьейлэшеудэрдэ генэ тугел, э башкорт тэнкитселэренец сыгыштарында терле яклап тикшерелэ, быга карата куп фекердэр эйтелэ. К. Эхмэтйэнов, М. МинМажетдинов, X. Зиннэтуллина сыгыштарында “фэннилек” беренсе урынга куйыла. Бигерэк тэ, тэнкиттец предметын ейрэнеудэ К. Э. Эхмэтйэновтыц фекердэре дур урын алып тора. Ул, эдэби тэнкит - эдэбиэт гилеменец теп тармактарыныц 6epehe h9M художестволы эрэрдэрдец Иэр береИенэ беренсе булып 6aha бирэ, hep
1 Казаркин А.П. Русская советская литературная критика 60-80-х годов (проблемы самосознания литературы). Автореф. дис. ... д. ф. н. Свердловск, 1990. - С. 15.

бер ярыусы ижадынын замандашы 1тэм юлдашы булып йэшэй, у? осоронон акын, эрэби зауыгын сагылдыра, теге йэки был эрэби-эстетик месьэлэлэргэ йэмэгэтселектец игтибарын туплай, тип рарлай1. М. МинИажетдинов “тэнкит теоретик яктан коралланган булганда гына у? максатына ирешэ ала”, бынын всен мэтумэтле укыусылар тэрбиэлэргэ сакыра, эстетик фекерре уртереусе Ьурлектэр, энциклопедиялар бартырып сыгарыу мэсьэлэлэрен кутэрэ2 X. Зиннэтуллина "...эрэби тэнкит эрэре, проблемалы мэкэлэме ул, курэтеуме йаки рецензиямы, барынан да элек фэнни булырга тейеш”, тип ирэплэй3.
Башкорт тэнкитселэренэн тэнкиттен “эрэбилеген” 0. Харисов, Б. Рамазанов, Б. Хесэйенов, яклай. Куренекле галим 0. Харисов унын “йэнле, мауыктыргыс” булырга тейеш тип эйтеп утэ4. Б. Рамазанов тэнкитсе кырыклы, ярыусынан якшырак ярырга тейеш, тип билдэлэй5 Куренекле галим Б. Хесэйенов тэнкит “ул эрэбиэттен меЬим ижад тере" бэм тарих, философия, социология, педагогика кеуек фэндэр менэн тыгы? бэйлэнгэн, тип фекер йеретэ. Барыбынан да элек, фекер сэнгэте. Тимэк, уга фан кеуек ук сэнгэт сифаттары ла хас тигэн Иур, тип ирэплэй6.
Куреуеберсэ, Б.Б. Хесэйенов есен унын “эрэбилеге”, “сэнгэтлеге” беренсе урында тора. Шуга курэ ул эрэбиэт терминология^ менэн мауыкмайынса, халыктын йэнле Иейлэу теленэ, быга тиклем эрэбиэттэ кулланылмаган Иуррэргэ мерэжэгэт итэ. Унын сыгышы мауыктыргыс та, кырык та, фэИемле лэ килеп сыга. 0. Харисов та
1 Эхмэтйэнов К. Эрэбиэт теорияЫ. Дейем мэтумэт. Икенсе барма. - бфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1985. - 7-8-се б.
2 МинИажетдинов М. Заманыбырга ауаздаш булИын // Совет Башкортостаны. -1966. -16 июнь.
3 Зиннэтуллина X. Эрэррен киммэте // Агирел. - 1972. - № 9. - 113-117-се б.
4 Харисов Э. Башкорт эрэбиэт фэненен бэм тэнкитенен торошо бэм бурыстары // Эрэби Башкортостан. - 1958. - № 7. - 93-се б.
5 БР УДЙОА. Ф. 10292. Тсу. 1. Э. 120. К 148.
6 Хесэйенов Б.Б. Заман. Эрэбиэт. Эрип. Башкорт эрэбиэте тарихы, теориябы Иэм тэнкит мэсьэлэлэре. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1978. - 191-194-се бб.

бурыслы, тип белдерэ. X. Карим Иуцгы йылдарра донъя кургэн сытыштарры анализлап, эрэбиэт Иэм халык алдындагы бурыстар хакында уйлана. ¥. Зелкэрнэевтыц “Иутыштан Иунты башкорт прозаЬіьінда эшселэр образы” мэкэлэ1зендэ Н. Асанбаев тураЬындагы сытышынан елаштэр индереуен курИэтэ, ур-уренде кабатлау ярыусы есен ярамай икэн, ни есен тэнкитсегэ ярай тиган Иорау куя, шулай ук, тавталогиялар куплеген, эрэррэррен исеме дере? бирелмэуен билдэлэй. А. 'Кудаш мэкэлэлэрендэ таран художестволы анализ урынына эрэби куренештэрре Ьанап сытыу ертенлек итэ, тип ирбатлай: Тэнкитселэррен эшмэкэрлегенэ баїїа биреп, шаблон композицияларры фашлай, эрэррэррен худбжеотво уренсэнлектэренэ иггибар етмэуен 1пы?ык ертенэ ала. Эрэбиэт алдына анык максаттар Иэм бурыстар куйтан, килэсэк урешен билдэлэгэн тэнкит кэрэк, тип белдера1. X. Кэримден рыгышы тэнкит орталыты хакында фекер алышыурарга юл аса, тэнкитселэррэ Иургэ, ур эшенэ карата талапсанлыкты арттыра.
Съездан Ьун, курИэтелгэн етешИерлектэрре бетереу ертендэ эш алып барыла Иэм эрэби тэнкиттэ ыцтай куренештэр курэтелэ. Мэкэлэлэррен кимале яйлап кутэрелэ, ярыусыларрын, эрэррэррен исемдэрен Ианап сытыута королтан тематик сытыштарры художестволы эстетик анализ алмаштыра. Эрэби процеска объектив баИа бирерлек эрэбиэтселэр, тэнкитселэр уреп сыта. Алтмышынсы йылдар башында Э. Харисов, К. Мэргэн, F. Хесэйенов, Г. Рамазанов, М. Гайнуллин, К. Эхмэтйэнов, Н. Зарипов, Э. Хакимов, Э. Вахитов, С. Сафуанов, М. Миніїажетдинов, X. Зиннэтуллина, ¥. Эпсэлэмова тэжрибэле тэнкитселэррэн Ьаналїіа, Р. Бикбаев, В. Эхмэриев, 3. Нургэлин, Р. Байымов, Т. Килмехэмэтов, М. Хэмируллина, Э. Хэбиров, Р. Эмиров Иымак эрерлекле йэш белгестэр эурем сытыш яізай башлай.
Профессиональ тэнкитселэррен килеуе эрэби тэнкиттен методологик нигеррэрен булдырырта, тилми кимэлен кутэрергэ яррам
1 БР ЙБУДА. Ф. 10292. Тсу. 1. Э. 84. "К. 110-120.