Традиции суфизма в башкирской литературе

• Автор: Шарафутдинова, Лилия Рагитовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2007
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 181 с.

ЙеКМЭТКЕЬЕ
ИНЕШ

БЕРЕНСЕ БУЛЕК

СУФИЗМ ЬЭМ СУФЫЙСЫЛЫТС ЭЗЭБИЭТЕ

ИКЕНСЕ БУЛЕК

УРАЛ-ВОЛГА Т0РКИ ЭЗЭБИЭТЕНДЭ ТАСАУУФ

0С0НС6 БУЛЕК

БАШКОРТ ЕРЛЕГЕНДЭ СУФЫЙСЫЛЫТС МЭЗЭНИЭТЕ

ЙОМБАТСЛАУ
ЭЗЭБИЭТ

ИНЕШ
Терки телле буларак, баигкорт эзэбиэте кенсырыш традициялар йоронтоьонда формалашкан. «Башкортостан - географик яктан Европа менэн Азия сиктэрендэ ягкан, ике зур китраны тоташтырып торран илдэрзен, береЬе. Культура йэЬэтенэн да Кенсырыш Ьэм Кенбайыш культуралары ки-леп осраша, уз-ара тоташып, тьшыз берлэшеп кита»1. Шунльгктан башкорт эзэбиэтендэ милли традициялар менэн бергэ кенбайыш Ьэм кенсырыш эзэби куренештэренен, тьшыз бэйлэнешен Ьэм синтезын кузэтэбез.
Лэкин тарихка ба'кЬац, эзэбиэтебеззен, 30-сы йылдарзан алып беззен, кендэргэсэ эволюцияЬында шэрек эзэби традицияларынын,, шул идэптэн башкорт халкынын, эзэп-эхлак нигеззэрен, этиканы формалаштырыуза зур роль уйнаран суфыйсылык ейрэтмэлэренен, йоронтоЬо, Ьакланышы, ян,ы си-фат, яцы йекмэтке алыу-алмау тураЬында бетенлэй ьилми хезмэттэр ют ти-ерлек. Фэндэ булран хезмэттэр зэ был ихтыяжды тулыЬынса •кэнэрэтлэндермайзэр, сенки улар XX быуат баштарына тиклемге эзэбиэтте анализлауга кайтып кала. Лэкин был башкорт языусылары етмеш йыллап удені юлында уззэренен, эзэби тамырзарынан, философия, этика, мэзэниэткэ тэрэн утеп ингэн суфыйсылык тэрлимэтенэн «Ьутланмайынса», канунлашкан традицияларына таянмайынса ижад иткэн тигэн Ьуз тугел. Сенки, эйтэйек, М.Кэрим, К.Мэргэн, Э.Хэкимов, З.Биишева, А.Игебаев, М.Ямалетдинов, ТСАралбай, Р.Бикбаев, Т.Рэниева Ь.б. ижадтары нэк ана шул генетик та-мырзаш жанр формаларын, алымдарын, узенсэлектэрен хэзерге йекмэткегэ уцайлы кулайлаштырып, яраклаштырып эзэбиэттен, сарыу елгелэрен тыузыргандар. Уларзын, ижады есен милли, Кенбайыш Ьэм Кенсьшьіш тра-дицияларзын, тьшыз аралашыуы, синтезы заманса усештен, теп курЬэткесе. Шулай за элегэ тиклем был языусыларзын, эдэрзэрендэ суфыйсылык мотивта-рын, сагылыш формаларын асыклау игтибарзан ситтэ кала килде. Тимэк, тэкдим ителгэн диссертацияла каралран мэсьэлэлэр заман талабы Ьэм эзэбиэттен, эволюцияЬы менэн билдэлэнгэн актуаль проблемаларзын, береЬе булып торалар.
1 Баигкорт э-;эбиэте тарихы. Т. 1вфе: БКН, 1990. - 506-сы бит.
мехэббэт картинаЬында суфыйсылыжтын формалашыуында меЬим роль уй-наган мистицизмдын, сатжыларын курергэ мемкин. Зелэйханын Йософжа жарата Ьейеуендэ фани донъянын бетэ куренештэренэн баш тартыу, Хозайга бульан мехэббэт есен ерзэге мехэббэттэн ваз кисеу идеяЬы сатылыш тапжан. Бында илайи мехэббэт объекты, Ьейгэн йэр булып - Йософ хезмэт итэ. Пэйгэмбэрзэр нэделенэн бульан Йософ ИлаЬщын узен символлаштыра. ЭйтерЬен, дэ, ул унын, материаль кэузэлэнеше.
Был бигерэк тэ одэрзен, финалында асыж сагыла. Йософ менэн Зелэйханын, Ьуньы осрашыуы ерзэге йэшэйеш есен бер ниндэй зэ эЬэмиэткэ эйэ тугел - был жиссаныц теп идеяЬы. Шута ла шагир эдэрзец азагында уларзы фани донъянан бажыйлыжжа, эхираткэ «кусерэ». Бында Йэбрэил фэрештэ пэйзэ була Ьэм мегжизэ менэн Зелэйхага йэшлеге, куркэмлеге кире жайта. Ерзэге узгэрештэр кисермэгэн Йософ пэйгэмбэр менэн Зелэйханын ни-кахы Ьом жауышыу мэлдэре етэ. Йэгни был картина илайи мехэббэт эстэусенен Ьейгэне менэн жауышыуын, берлэшеуен символлаштыра.
ТСиссала шулай уж илайи берлек юлы эстэусенен рухи камиллашыу концепцияЬы лы сагылыш тапжан Ьэм был Йософ образы менэн бэйле. К.Еэлизен. «ТСисса-и Йософ» эдэрендэ Йософтон язмышын, агалары тарафы-нан жол итеп Ьатылып, Мысыр иленен батшаЬы булып еткэнгэ тиклемге важыт - тэрижэт юлыпдагы «сэйхэтсенен» рухи камиллашыу этаптарын хэтерлэтэ. Тап уны жол итеп йатыльандан алып бейек шэхескэ эуерелгэнгэ тиклемге язмышында кешенен эхлажи сафланыу, камиллашыу концепцияЬы ята.
ТСиссалагы Йософ, Яжуп пэйгэмбэр менэн бэйле сабыр булыу, тэубэ жылыу, ризалыж, тэууэкул (Аллага тулыЬынса бирелгэнлек), шекер итеу, фэжирлек, Алланан журжыу, фани донъя лэззэттэренэн тыйылыу мотивтары суфыйзьщ УЗ УЗен танып белеу, камиллыжжа ирешеу мажамдарын символлаштыра (ул естэн алып етегэ тиклем була, э жайЬы берэузэр етенэн дэ куберэк Ьанды курЬэтэлэр). Йэгни автор мауыжтыргыс сюжет, терле тормош коллизиялары нигезендэ, Йософ образында ИлаЬи берлеккэ ирешеу концеп-цияЬын сагылдырган. Язмыштын Хозай тарафынан билдэлэнеуе, фатализм,
емет итеу мотивтары жиссала тагы суфыйсылыж идеяларын кесэйтэ.