Татарские учебники по гуманитарным дисциплинам, конец ХIХ - начало ХХ вв.

• Автор: Валиуллин, Ренат Накифович
• Шифр специальности: 10.01.02, 07.00.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 239 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Ф0ННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.Ибрайимов исемендэге Тел, одабият Ьэм сэнгать
институты

Кульязма хокукында

Волиуллин Ренат Нэкыйфь улы

Татар мэктап-мэдрвсэлэре ечен гуманитар ф0нн0р буенча днреслеклнр (XIX йез азагы-ХХ йвз башы)

10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

07.00.02. - Ватан тарихы

Филология фонноре кандидаты гыйльми дорожосен алу ечен язылган диссертация

Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы,

академик А. Г. Керимуллин

Казан-2
Эчтэлек
Кереш
I. XIX йез азагы - XX йез башында татар мэгариф системасыньщ торышы
I. 1. Татарларда традицион укыту системасы буларак, кадими уку
йортлары
I. 2. Патша хекумэтенец татар уку йортларына йэм дэреслеклэренэ
карата сэясэте
I. 3. Ж^эдиди уку системасы
I. 4. Татар жомогатьчелегенец милли мэгариф Нам дэреслеклэрне камиллэштерудэге эшчэнлеге
II. Гуманитар фэннэр буенча татар басма дэреслеклэре
II. 1. Татар дэреслеклеренец барлыкка килу Ьэм камиллэшэ бару
тарихы (1917 нче елга кадэр)
II. 2. Татар уку йортларында кулланылышта булган дини
дэреслеклэр
II. 3. Татар уку йортлары ечен эдэбият Ьем уку китаплары
II. 4. Татар уку йортларында гамэлдэ булган тарих дэреслеклэре

II. 5. Татар уку йортларында кулланылган тел дэреслеклэре...'158-174 Йомгак
Кулланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлеге
Кушымталар
Кереш
Теманын актуальлеге. ЖрмЬуриятебезнец сэяси йэм ижтимагый тормышында барган демократик узгэрешлэр нэтижэсендэ татар халкыньщ мэдэниятенэ, мэгарифенэ дэ игътибар арта башлады.
Элеге хосуста татар мэгариф системасы усешен фэнни нигездэ тикшеру дэ актуаль мэсьэлэлэрнец берсе буларак кен тэртибенэ килеп басты. Ченки халкыбызныц мэгариф элкэсендэге тэжрибэсе, уку-укыту ысулларыныд узенчелеге бугенгэ кадэр тиешле дэрэжэдэ ейрэнелеп бетмэгэн. Шуца курэ эле Ьаман да аерым массакулэм-информация чараларында, фэнни хезмэтлэрдэ, узган дэвердэ татарлар артта калган, мэгърифэте тубэн булган дигэн карашлар яши. Мэктэп-мэдрэсэлэр эшчэнлеге татар халкы тарихы белэн тыгыз бэйлэнештэ булып, гыйлемгэ эйрэту, тэрбия биру, милли Ьэм дини хислэр тэрбиялэу, гомумэн, миллэтне саклап калуда меЬим урын билэгэн тулы бер дэръя була. Татар уку йортлары халкыбызныц теле, эдэбияты, мэдэнияте усешенэ турыдан -туры йогынты ясаган.
Безнец терки бабаларыбызныц IV йездэ ук хэреф-графикалары булган. Идел буе Болгар дэулэте чорында ук бездэ мэктэп-мэдрэсэлэр эшлэгэн. (244, 3) Биредэ эдэбият, фэлсэфэ, тарих, дин Ьэм медицина фэннэре буенча китаплар язылган. Ислам динен кабул иткэч, болгарларныц мэселман деньясы белэн бэйлэнеше ныгый. Шушы дэвердэн шэрыкнец рухи мирасы, китап байлыгы да татарларныц яшэу жирлегенэ утеп керэ башлый. Алтын Урда, Казан ханлыклары да зур мэдэни усешкэ ирешэлэр, эмма 1552 нче елдан XVIII йез урталарына кадэр татар миллэтенэ, диненэ Ьэм укыту системасына каршы алып барьшган сэясэт нэтижэсендэ, миллэтнец мэдэни усеше торгынлык кичерэ. Идел буе татарларына берникадэр мемкинлеклэр бирелу фэкать пугачевчылар хэрэкэтенэ бу тебэк халыклары бердэм рэвештэ кушылып китеп, Екатерина II хекумэте куркуга калгач кына мэмкин була. (166, 203) XVIII йэз уртасы - XIX йез башларыннан татарларда мегърифэт, сэуде,

округыньщ бик зур булуын истэ тотканда, рус-татар мэктэплэре саныньщ азлыгы кузгэ чалына. "Русская школа" журналы язганча, 1870 нче ел кагыйдэлэре чыгып, 35 ел узганнан сон, да рус-татар мэктеплоре бик аз санда гына эшлэп килэлэр 1тем хэтта Казанда да мондый берничэ гене башлангыч мэктэп яшеп килэ. (117, 224)
Рус классларыныц йэм рус-татар мектеплеренен татарлар арасында киц жэелеш таба алмавыныц тагын бер сэбэбе, тиешле дэрэжэде озерлекле рус теле укытучыларыньщ булмавыннан да кило. (117, 239) Шунын белон берго, 1870 нче ел кагыйдэлэре нигезендэ, христианлаштыруныц яда дулкыны барлыкка килгэндэ татар жэмагатьчелеге экономик кризис чорына керэ, ягъни промышленность усеше туктау, Теркестан Ьэм дала халыклары белен сэудэ менэсэбэтлэренец кимуе кузэтелэ. (129, 45) Гади халык, бу сэбептен де, уз акчасына рус укытучылары Ьэм рус-татар мэктэплэрен тоту чыгымнарына риза булмый.
Хекумэтнед 1870 нче ел 26 нчы март кагыйдэлэре алда эйтелгэнчэ тиешле дэрэжэдэ утэлмэсэлэр дэ, XX йез башына кадэр рус булмаган., миллэтлэр арасында алып барылган уку-укыту эшлэре шушы канун нигезендэ бара, ягъни бу кагыйдэлэр уз квчендэ кала бирэ. Эмма кагыйдэлэргэ узгэрешлэр дэ естэлэ бара. Эйтик, Мэгариф министрлыгыньщ 1874 нче ел 20 нче ноябрь кануны нигезендэ, меселмани мэктэплэренец меселман дини нэзариятенэ буйсынудан туктап, тулысынча инспекторлар йезендэ Мэгариф министрлыгына караячаклары билгелэнэ. (12, 13) Инспекторлар мегаллимнэрдэн
укытырга рохсэт кэгазе талэп итэлэр, э чынлыкта мондый рехсэт кэгазен бер уку йорты да бирми. (2, 45)
1882 нче елньщ 5 нче февралендэ Александр III фэрманы нигезендэ, Мэгариф эшлэре буенча идарэ итуче органнарга мэктэп-мэдрэсэлэрне ничек бар шул халэттэ калдыру Ьэм алар турында бары тик статистик мэгълумат кенэ жыю кузаллана. (278, 48) Бу фэрман чыгу 1870 нче ел