Татарский литературный язык конца XIX - начала XX века : Литературная норма, вариативность нормы и функционально-стилистическая вариативность в категориях имени существительного и наклонениях глагола

• Автор: Баширова, Илида Басыровна
• Шифр специальности: 10.02.06
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 471 с.

Казан дэу лэт университеты
Кулъязма хокукында
Баширова Илида Басыровна
XIX ГАСЫР АХЫРЫ - XX И03 БАШЫ ТАТАР ЭДЭБИ ТЕЛЕ:
исем категориялэре Ьэм фигыль наклонениелэрендэ эдэби норма, норма вариантлылыгы Ьэм функциональ-стилистик вариант лылык
10.02.06 - Терки теллэр
Филология фэннэре докторы дигэн гыйльми дэрэ>кэ алу ечен яклауга куела торган ДИССЕРТАЦИЯ
Казан 2000
Хезмэткэ гомуми кузэту
«XIX гасыр ахьгры - XX йез башы татар эдэби теле» дип аталган теманыц сайланышы Ьэм фэнни ейрэнелешенец актуальлеген тубэндэгечэ ацлатырга була. Беренчедэн, XX гасырньщ соцгы чирегендэ, жэмгыятьтэ бара торган узгэртен коруларга бэйле рэвештэ, башка милли теллэр кебек ук, татар теленец дэ усеш перспекгивасы ачылу белая, аньщ кулланылыш даирэсен кинэйту мемкинлеклэре дэ куренде. Хэзерге вакытта татар телен саклау, устеру, укыту, гамэлгэ кую, ягьни анын структур-тазелешен Ьэм функциональ-файдаланылуын айрану эше, билгеле булганча, «Татарстан Республикасыньщ дэулэт теллэре - тигез хокуклы татар Ьэм рус теллэре» дип язылган канунга нигезлэнеп алып барьша.
Бу юнэлештэ татар эдэби теле Ьэм аньщ эдэби нормасы белэн гомумсейлэмэ Ьэм диалекталь формаларыньщ манэсэбэтен, шулай ук функдиональ стильлэренец табигате Ьэм вазифасындагы усеш-узгэрешлэрне, диахроник Ьэм синхроник аспекта, мамкин кадэр реаль-фэнни итеп билгелэргэ, татар теленец тулаем байлыгын куз алдына китереп, ацардан файдалану юлларын дарес нигезлэргэ кирэк булуы ацлашылды. Шулай итеп, татар теленец кулланылыш даирэсе кицэю белэн, аньщ функдиональ стратификациясен, ягьни жанлы-сейлэмэ Ьэм язма-китаби булып формалашкан сайлэм типларын объектив-фэнни нигездэ ейрэну кан тэртибенэ килеп басты. Элеге эшлэрне тормышка ашырганда, социолингвистика фэненед уткэн елларда ждбэрелгэн хаталарын кабатламас ачен, татар теленец функциональ-куллану тарихын объектив Ьэм жентекле итеп тикшерунец зарур булуы да беленде (Закиев, 1989: 11).
Икенчедэн, терки теллэре белемендэ, «... нинди дэ булса бер телнен тарихын тулаем алып системалы итеп тикшерелмэве» (5/1енишеб, 1988: 77), «...татар телендэ исэ, аньщ аерым стильлэрендэ яисэ аерым усеш

этапларында дентекле итеп ейрэнелгэн, аннотациялэнгэн критик тексталарныц чиклэнгэнлеге сэбэпле, татар эдэби теленен эзлекле-тулы тарихын, тарихи грамматикасын, телнец аерым бер тармагыныц тарихын язуда тоткарлык булуы, кыенлык тудыруы» {рАбдуллин, 1990: 1, сХисамова, 1995: 4) мэгьлум.
Щушы фонда элеге хезмэт, куп гасырлык язмачалыгы булган татар теленец бер этабын, бер чорын, махсус рэвештэ аерып алып, аныц аерым жанр-стильлэрендэ чагылыш тапкан эдэби теленец табигатен йэм вазифасын билгелэу юнэлешендэге бер тэжрбэ буларак игътибарга лаек.
Телэсэ кайсы чордагы эдэби телнец ныклы бер система буларак яшэвенэ инанган хэлдэ, бу диссертациядэ XIX гасыр ахыры - XX йез башы татар эдэби теленец морфология тармагына хас булган теп категориялэренэ нигезлэнеп, аныц вазифасы, ягьни аерым стильлэренде (матур эдэбият, фэнни эдэбият, ижтимагый-публицистика, эш кэгазьлэре, дини-дидактика, эпистоляр-хат) хэрэкэттэ булуы йэм табигате, ягьни эдэби норма, норма вариантлылыгы йэм функциональ-сгилистик вариантлылыкка ия булуын тикшеру хезмэтнец теп максаты итеп алынды.
Элеге максатка ирешу юлында, нигездэ, тубэндэге эшлэрне эпшэргэ кирэк булды:
- курсэтелгэн вакыт эченда язылган Ьэм басылып чыккан матур эдэбият стиленец проза, поэзия, драма жанрларына караган эдэби эсэрлэрне, шулай ук мемкин булган дэрэдэдэ, фэнни эдэбият, иждимагый публицистика, эш кэгазьлэре Ьэм дини-дидактика, эпистоляр-хат стилендэге текстларны табарга, укырга, ацларга;
- татар еленец кулланылышын ейрэнеп язылган хезмэтлэрне махсус рэвештэ барларга, аларда кутэрелгэн проблемаларга йэм чыганак эдэбиятныц ничек итеп ейрэнелуенэ игьтибар итергэ;
- Ьэр текстка графофонетик, графоморфологик, лексик-семантик анализ ясарга;

20 еллар ахыры - 30 еллар башында татар эдэби теле аерым бер сыйныф - пролетариат теле булырга тиеш дигэн караштан чыгып ейрэнеле башлый. Элеге тэгьлимэт нигезендэ, яца эдэби тел тошенчэсе киц таралыш ала, ягьни аныц ерак гасырлардан кила торган традициясе -дэвамчанлыгы булуы инкяр ителугэ йез тотыла. Дерес, татар эдэби теленец «чобар» булган чорын чит иту 1915 елларда ук сизела, лэкин ул вакытта мондый фикерлэр нинди да булса яцалыкны ассызыклау ечен эйтелэ. Мэсэлэн, У. Ыбракимовнын, «Татар сарыфлары» мэкалэсендэ («Ад», 1915, № 21-22: 378-390) К. Оіасьшриньщ «Энмузэж»ендэ «...татар теле дигэн бер нэрсэнец игътибарга алына башлавына...» игьтибар итгеру очен, ада кадэр басылган «...чобар грамматикалар татар теленэ хезмэт иттелэр, татар сарыфына башлангыч булдылар дияргэ мамкин тугел», -диелэ (8 том: 111). Шул ук авторньщ шул ук К. О-Іасьійрига нисбэтэн язылган Ьэм 1922 нче елда басылган «Яда эдэби татар теленед беренче баскычларында» дигэн мэкалэсендэ инде, К. О-Іасьшри «...борынгы эдэби телне ташлап, яданы башлады, ...борынгы дэвернец эдэби терки телендэн жырып чыгып, яда эдэби татар теленэ башлап юл ачты...» дип белдерелэ (8 том: 220, 222). Алга таба У. Ибракимовнын, элеге мэкалэсендэ эйтелгэн: «...Менэ шул ике - чыгытай Ьэм госманлы - тээсире астында татарныд борынгы эдэбияты яшэде, акырынлап усте, мендэрижэне генэ тугел эдэбилекне дэ, еслубне, истиляхны да шул тээсир астында ясады, шул нэтшкэдэ бездэ бер эдэби тел ясалды. Бу - ярым чыгтай, чирек госманлы калыбына сугылган, чобар терки теле иде...» дигэн фикере бик еш кабатлана (Велиди, 1922: 107; У. Сэгъди, 1926: 36-37; Я-І ОСэким, 1928: 149; <Х. Ъэдигъ, 1930) Ьэм нэтюкэ ясала: «Татар пролетар эдэби теле татар пролетариатыныц уз тарихы белэн - аныд аерым бер сыйныф булып килеп чыгу Ьэм усу тарихы белэн билгелэнэ» (Ъэдигый, 1932). Аннан сод элеге «чобар» тел буржуаз теле дип игълан ителэ: «...Татар буржуасы ечен