Татарская мифология в историко-сравнительном и типологическом аспекте

• Автор: Кариева, Ляйсян Анасовна
• Шифр специальности: 10.01.09
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 159 с.

ТАТАРСТАН ФЭНН9Р АКАДЕМИЯСЕ Г.ИБРАЪИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ
Кулъязма хокукында Кариева Лойсэн Энэсовна
ТАТАР МИФОЛОГИЯСЕ / тарихи-чагыштырма Ьэм типологии яссылыкта
10.01.09 - ФОЛЬКЛОРИСТИКА
Филология фэнноре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж,э алу очен диссертация
Гыйльми ящтэкчесе -филология фэннэре докторы, профессор
УРМАНЧЕЕВ Ф. И.
КАЗАН

эчталЕК
КЕРЕШ.
Теманын, актуальлеге Хезмэткэ гомуми сыйфатлама вйрэнел* тарихы БЕРЕНЧЕ БЕЛЕК Югары илаЬият образлары ЙКЕНЧЕ БУЛЕК
Ж,ир-су аллалары, рухлар-иялэр 9ЧЕНЧЕ БУЛЕК
Этнологии Ьэм этногенетик мифлар Н8ТИХ.Э
БИБЛИОГРАФИЯ
- к -Не jjє ш
а/ теманын, актуальлеге:
XX гасыр ахырындагы хэзерге тарихи борылышлар чорында денья ха-чыклары тарихларын янддан язалар, матди Ьэм рухи культурага ныграк ягътибар биралэр. Шул исэптэн, килеп чыгышы Ьэм халык булып оешуы, узенен, икъдисади Ьэм мэдэни традициялэре белэн Евразиядэ гена тугел, калыкара мэйданда узен таныта алган татар халкы да рухи кыйммэтлэ-рен барлый. Халык иждтынъш, нигезен ташкил иткэн Ьэм деньяга карашы-нын, усеш дэрэж,эсе курсэткече булган мифологиясен туплау Ьэм ейрэну — шушы юнэлештэге эшчэнлекнен, бер елеше. Этник, социаль Ьэм дэулэт тезелеше' тарихларынын, тиран катламнарын ейрэну, ан,а у теп керу бары тик халыкларнын, рухи иж,аты нигезендэ, мифология аша мемкин булган-лыктан, бу эшнен, зарурлыгы инде куптэн куз алдында тотыла иде.
Европачыл фикер йертунен, гуманитар фэннэр усешенэ гаять зур зыян китеруе заманыбызда куптэн танылган булса да, мондый беръяклы фикер сереше мифология елЕэсендэ да чагылыш таба килде. Мэктэптэ Ьэм югары уку йортларында нигездэ борынгы Эллада Ьэм рим мифологиясе ейрэнелде. Башка халыкларнын,, шул исэптэн татар халкынын, мифлары да фэнни эйлэнешкэ керми, образлары язма эдэбиятта бик сирэк чагы-ла, сэнгать терлэре да уз халкынын, мифологик кузаллаулары, алардагы образ-персонажлар белэн бик аз эш итэ иде. Шунын, нэтиж,эсендэ халык , иж,аты белэн язма эдэбият, сэнгать, халык тарихы, тел гыйлеме, Ьэм, гомумэн, халыкнын, бугенге иж,ади зшчэнлеге, профессиональ югары сэнгать арасында бэйлелек, кучёмлелек югала баруына китерде. Мэсьэлэгэ реаль Караганда бары тик мифологик кузаллаулар, образ-персонажлар,сюжет лар гына Ьэр халыкка классик югарылыктагы эдэби, сэхнэ, сынлы Ьэм рэсем сэнгате тудырырга ярдэм итэ алалар.
Шулай итеп, татар халкынын, мифларын, легенда, риваятьлэрен,мифологик сюжет, кузаллау Ьэм ышануларын ейрэну, беренче чиратта халык авыз иждты эсэрлэренен, нигезендэ яткан, аларны тудырган фикер-

лэ-лэре арасында яшэгэн Мария Эстман теркэгэн легенданы
чагыштып, сюжетларынын, гаять якынлыгын ассызыклый. Аларда да илаЬи кош-н, Ж.ир барлыкка китеруе турында суз бара. Монын, ечен ул океан те-нэ тешеп, узенен, томшыгында ждр кисэге алып чыга. Динары аннан р усеп чыга. Э.Кэримуллин бу мифологик легенданын, Америка индеец-ры, Океания, Азия халыкларында булып, Европа Иэм Африка халыкла-аны белми дип катгый белдерэ.
Кеше килёп чыгу фикере хэзерге фэндэ дэ ин, серлелэрдэн. Терек-:к Ь>эм кеше барлыкка килу процессы мифологиядэге теп темалардан.Бу рмыш табышмагы хэзерге вакытта терле аыдатмалар белэн чуарланган. ренчедэн, ан,а денья диннэренен, хэзерге андатмалары тэзмин иткэн м беренчел кузаллаулар сондысы белэн урелеп, чэбэлэнеп бетвэн. л ук вакытта хэзерге терле фэнни фаразлар бу хактагы мифларны •лэудз кыенлык тудыра, ченки бу фаразлар тирэсендз барлыкка кил-'Н хикэятлэр элегэ ж,ыелмаган, ждіелган очракта сенсация яратучы ■рналистлар аларга уз югарылыгыннан чыгып бэя бирергэ, терлечз датырга тырышалар.
Татарларда кеше килеп чыгу, татар кешесе ечен деньядагы берен-! кеше Адэм, нэсел башы Ак эби, мэрхэмэтле, кешелэрне авырулардан іткаручьі Ак бабай итеп карала.
Кеше барлыкка килу турындагы кузаллау Орхон-Енисей язмаларын-I да чагылыш таба. Култэгин 1тэм Мэгыйлэн хан хермэтенэ куелган Зур імада
Узэ кек тэн,ри
асра йагыз йир кылындукта
экин ара киши кылынмыш.
/Эстэ - зэндэр КУК аста керэн ж,ир барлыкка килгэч, ике арада кеше пэйда булды/.