Дастан "Чура батыр" в творчестве тюркских народов

• Автор: Ибрагимова, Лилия Хатиповна
• Шифр специальности: 10.01.09
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 185 с.

ЭЧТЭЛЕК
Кереш. Хезметкэ гомуми характеристика
I булек. Казан ханлыгы тарихында Чура Нарык утлы
шэхесе
II булек. Татар халык иждтында Чура батыр образы
III булек. Кырым татарлары иждтында Чора батыр
IV булек. Нугай халкынын, «Шора баьтир» дастаннары
V булек. Казакъ халкында Чура батырга багышланган
дастаннар
Йомгак
Библиография
Шартлы билгелэр

КЕРЕШ
Хезмэткэ гомуми характеристика
Теманын, актуальдеге. Халыкнын, эпик мирасы анын, тарихыннан, едеби-медени багланышларыннан аерылгысыз. Халык иждтынын, героик эпос яисэ тарихи дастан дип аталган жанры реаль вакыйгалар ж,ирлегенде барлыкка килэ йем тарихи шэхес образын геуделендере. Элбэттэ, эпос-дастаннар чынбарлык вакыйгаларынын, кучермесе тугел. Эмма елеге жанрньщ фанни, тарихи, иждпмагый, тербияви йем мэдэни ейемияте чиксез.
Тамыры белэн уртак нигезгэ барып тотангучы терки халыклар, бигрэк те татар, башкорт, казакъ, нугай, узбек, азербейждн, торекмэн й.б.лар иждтында шактый тына охшантлык кузгэ ташлана, биреде берсене гене нисбэтлэп булмый торган, бер ук вакытта берниче терки халыкнын, едеби-мэдени мирасын тешкил итуче ядкарьлэр бар. Чура батыр исеме белен бэйле дастаннар да — вне шундый есерлердэн.
Терки йем татар эпосын, гомумен алганда, ярыйсы гына ейренелгон елке диярге мемкин. Терки телле халыклар фольклорында аерым урын билеуче «Чура батыр» дастаннары исэ хаксыз ревеште кулегеде кала килде. Татар, кырымтатар, нугай, казакъларда популяр «Чура батыр», «Чора батыр», «Шора баьтир», «Шора батыр» версиялерен бер сафка тезеп, героик-эпик характеры, тематикасы, сюжет йем мотивлары, кайарманны суретлеу чаралары, идеясе й.б. яктан фенни нигезде чагыштырма-типологик анализ ясау татар фольклористикасында елгерген проблема булып тора. (Югарыда аталга н теркилерден тыш Чура батыр образы башкорт халык иждтында таять популяр, эмма ут куршелэребездэ елеге темага кулемле дастан юк. Максатыбыз эпик есерлерне тикшеру булганга,

башкорт халык Чура батырына тукталмадык.) «Чура батыр» дастаннарынын, безнен, ечен эйэмияте янэ дэ шунда: алар турыдан-туры Казан ханлыгы тарихынын, XVI йез уртасындагы фаждігале вакыйгаларына барып тоташалар йем бу дэвернен, еле ейрэнелмэгэн бай хезинесен тешкил италер. XVI гасырнын, I яртысында Казан ханлыгында яшап, сэяси йэм дипломатик эшчэнлек алып барган Чура бек Нарыков шэхесен ачыклау — элгерлеребезне барлау ж,эйэтеннэн, шулай ук актуаль мэсьэлэ, Диссертация темасы Г.ИбраІшмов исемендэге Тел, адэбият йем сэнгать институты халык иждты булегенен, «Фольклор 1юм татар халкыныц этник тарихы» дигэн гомумфэнни проблема белен аваздаш.
Чыганаклар. Татар, кырымтатар, путай йем казакъ халыкларыныц Чура батырга багышланган дастан текстлары диссертациянец теп чыганагы булып тора. Диссертант терле галимнэр тарафыннан XIX гасырныц II яртысыннан сон, туплап бастырылган текстлар белен эш итэ. Аерым алганда, эсэрнен, татар халык версиясе 1862 елда И.Березин бастырган ж.ыентыктан1 (шул ук текстны безнен, чорда Ф.Эхметова «Татар халык иждты. Дастаннар» ж,ыентыгына керткэн2), кырымгатар вариантлары 1896 елда В.В.Раддов чыгарган ж,ыентыктан3 йэм бу гасырда Дж.Бекиров тезеген китаптан4, нугай вариантлары XX йез азагында Махачкалада басылган ж,ыентыктан5 (дастаннын, бу варианты А.-Х.Жднибеков тарафыннан 1926 елда каранугай ж,ырчысы Аж,и-Молла Ногман улыннан язып алынтан) йэм Ф.Латыйфи тэрж,емесеннэн6 (шушы ук дастан Карачай-Черкес республикасында чыга торган «Ногай давысы» гэзитенде басылган7 йем 1988 елда Бухарестта чыккан ж,ыентыкка да кертелгэн8), э казакъ вариантлары 1989 елда басылган «Батырлар ж,ыры» китабыннан9,
Э.Э.Диваев туплаган материаллардан10 йем XX йез башында «Ак юл» журналында Рэхим Баязит татарчалаштырган тексттан11 алынды.

II БУЛЕК
Татар халык иждтында Чура батыр образы
Безнен, фольклорда Чура образы халык кайарманы буларак берничэ жанрда гэуделенеш алган. Ин, беренче чиратта башка терки халыклар эпосы белен аваздаш кулемле дастанга тукталырбыз. Бу эсер «Татар халык иждты. Дастаннар» ж,ыентыгына кертелгэн1. Текст беренче мертэбэ 1862 елда ук Н.И.Березиннын, «Турецкая хрестоматия»сендэ «Нарэн, Бем Чура батыр турында хикэят» исеме белен басыла2, 1984 елда исэ «Татар халык иждты. Дастаннар» китабына фольклорчы галимэ Ф.Эхмэтова тарафыннан шушы хрестоматиядэн алып кертелгэн. Фольклор галиме Ф.И.Урманчеев дастаннын, Н.И.Березин хрестоматиясенде терекмен диалекты урноге итеп бирелуен тубэндэгечэ шэрехли: «Лингвистикада «терекмен
диалекты» дигэн тел яисэ диалект мэгълум тугел. Белки биредэ суз Иделнен, тубен агымындагы ярым-татар, ярым-нутай, ярым-терекмэн диалектында сейлешуче трухменнар турында барадыр? Эсэрнец телендэ, чыннан да, казакъ йэм нутай теллэре йогынтысы сизелэ»3. Эмма дастан татар телендэ язылган. Эсернен, идея-сюжет узенчэлеклэре де татар мохитына якын тора, башка терки халыкларнын, Чура батырга багышланган дастаннары янешесендэ эсернен, некъ менэ татар ждрлегендэ иждт ителгэне раслана.
Чура батыр турында татар халык дастанын тикшерунен, эйэмиятен берничэ аспектта курсетергэ мемкин. Беренчедэн, суз Казан ханлыгында яшегэн сэясэтче, дипломат Чура би хакында бара. Анд багышланган татар эпосына кузэту ясау халык батырына игътибарны устерэ, тарихи йэм дастани Чура язмышын чагыштыру планында карау мемкинлеген бирэ. Икенчедэн, Чура батыр турында элеге