Метеорологическая лексика башкирского языка

• Автор: Искандаров, Ахмет Гареевич
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 222 с. : ил.

МЭЕАРИФ БУЙЫНСА ФЕДЕРАЛЬ АГЕНТЛЫК ЮЕАРЫ ПРОФЕССИОНАЛЬ БЕЛЕМ БИРЕУ БУЙЫНСА ДЭУЛЭТ УЧРЕЖДЕНИЕЬЫ
БАШТСОРТ ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ
'Кулъя^ма хокугында
Искэндэров Эхмэт Гэрэй улы
Баштсорт теленец метеорология лексикайы
(функциональ-семантик анализ)
10.02.02. - Рэсэй ФедерацияЬы хальпстары теле (башкорт теле)
Филология фэндэре кандидаты иилми дэражэБене диссертация
Бил ми етэксейе: филология фендерс докторы, профессор, Башкортостан РеспубликаЬы Фендэр Академияйыньщ академигы М.В.Зэйнуллин
©фо-2009

Инеш
ЙвкметкеЬе

I. Беренсе булек. Бангкорт халык метеоро логияйыныц макал, эйтем, ышыныударза, риуэйэттэрзэ кулланылышы Ьэм улар? а хальгк
м енталитетыньщ сагылышы
1.1. Туган тел Ьэм милли мэ?эниэт менэсэбэттэре, улар^ьщ
1 . > * ,
метеорологик лексикала сагылышы
1.2. Мэкэл, эйтем Ьэм риуэйэттэр?э, шулай ук гереф-га?ат, йола Ьэм ышаныу?ар?а метеорологик лексика, унда халык менталитетыньщ сагьшышы
1.3. Метеорологик куренештэрга бэйле йолалар, гороф-го^эттэр
1.3.1. Кук, кук исемдэре Ьэм куренештаре
1.3.2. Яуым-тешем куренештаре
1.3.3. Йыл ми?гелдэре
1.3.4. УтЬэм Ьыу
1.3.5. Йылы Ьэм Ьыуык (Ьалкын)
1.3.6. Ел, буран, дауыл
1.4. Метеорологик куренештэргэ бэйле юраузар Ьэм
Ьынамыштар
1.4.1. Халык метеорологияЬына караган кышкы Ьынамыштар
1.4.2. Халык метеорологияЬына таянган сэсеу тэкдимдэре
1.4.3. Халык метеорологияЬына караган я?гы Ьынамыштар
1.4.4. Халык метеорологияйына караган йайге Ьынамыштар
1.4.5. Халык метеорологияЬына караган ке?го Ьынамыштар
1.4.6. Ашлык, йэшелсэ, елэк-емеш унышы турайында
1.5.. Метеорологияга бэйле риуэйэттэр, легендалар Ьэм
йолалар
1.6. Метеорологияга бэйле йомактар

И. Икенсе булек. Хальгк метеорологияЬы: структур-семантик Ьэм этимологик анализ.

2.1. Йыл ми^гелдэре есен уртак булган метеорологии лексика, улар?ьщ семантик узенсэлектэре
2.2. ТСыш ми?геле менэн бэйле метеорологии лексика
2.3. Я? ми?геле менэн бэйле метеорологик лексика
2.4. Йэй ми?геле менэн бэйле метеорологик лексика
2.5. Ке? ми?геле менэн бэйле метеорологик лексика
Ьыгымта
Библиография
ТСушымта. Метеорологик лексиканыц кыдкаса Ьу?леге

декабрзец каййы бер кендэре шулай ук эйэмиэтле аграр даталар рэтенэн идэплэнгэн. Мэдэлэн: “Егерме бишенсе декабрзэ агастарзы бэд тотЬа, алдагы йылда иген уцыр”, “Егерме бишенсе декабрга карты тенде йондоддар куп куренйэ, ашльгк уцыр”, “Декабрзец егерме бишендэ тац атканда тын булып, йомшак кына кар яуып торЬа. ашльгк якшы булыр; эгэр кар кендез яуйа, сэтлэуек уцыр. Был кенде йылы Ьэм буран булЬа, йэй Ьалкын килер”, “Декабрзец егерме бишендэ, егерме алтыйында, егерме етейендэ тамсы тамЬа. июндец егерме тугыдында кырау булыр, кыяр, тары уцмад, карабойдайга килешер”, “Утыд беренсе декабрзэ бэд булЬа, ашлык уцыр” Ь.б.
Декабрь айьтна караган Ьынамыштар Ьэм йола, ритуалдардыц кубсНе 21-22 декабрзэ кудэтелэ торган кояш торгоылого менэн бэйлэнгэн. Был -кояштыц ер эклиптикаЬыныц иц кенъяктагы нектэЬе аша удыу вакыты. Йылдыц иц кыдка кендэре ошо вакытка тура килэ. Халыктагыса эйтйэк, “етелэ ете сэгэт Ьуга”, йэгни идкесэ етенсе декабрдэ кен одонлого ете сэгэткэ кыдкара. Уны тагы ла “кояш куянга атланган сак” тип тэ эйтэлэр. Сенки кояш йуц гына сыгып, горизонттан бер ад кутэрелэ лэ, ашыга-ашыга байыу ягына ауыша. Кен уртайында ул кук кембэдендэ ни кэдэр тубэнерэк торЬа, ергэ йылылык Ьэм яктылыкты шул тиклем адырак бирэ. Шуга бэйле халык телендэ “Йырактагы кояш йылы була” тигэн эйтем йервй. Фэнни идэплэудэр буйьтнса ер 22 июндэ кояштан йылылыкты 22 декабргэ Караганда 600 тапкыр куберэк ала икэн. Э бит 22 июнь - ул йэйге кояш торгонлого квне, кояштыц кук кембэдендэ иц югары кутэрелэ торган вакыты. Шулай булгас, Ьис шикЬед, “йырактагы кояш йылырак”.
Борон ата-бабаларыбыд кышкы кояш торгонолого кояштыц “улеп кабат терелеу”, йэки “яцынан тыуыуы” рэуешендэ кудаллап, уны йыл йайын бик дурлап, тантаналы тедтэ билдэлэгэн. Бындай календарь байрам башкорттарда “Нардуган” тип йеретелгэн. Был атама монголса “нар”