Деятельность Каюма Насыри в области татарского языкознания

• Автор: Насырова, Гузель Гумеровна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 188 с.

ЭЧТЭЛЕК
КЕРЕШ
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. КАЮМ НАСЫЙРИНЬЩ ТАТАР
ЛЕКСИКОГРАФИЯСЕ 0ЛК0СЕНДЭГЕ ЭШЧ0НЛЕГЕ
1Л. К. Насыйриныц телара сузлекларе
1.1.1. «Татарча-русча лвгать китабы» (1878)
1.1.2. «Русча-татарча» сузлеге (1892)
1.1.3. К. Насыйриныц кулъязма сузлеге :
1.2. К. Насыйриныц «Лаіщаи татари» сузлеге (1895-1896)
1.2.1. Сузлекнец твзелеш принциплары
1.2.1.1. «ЛеБжэи татари» сузлегенде суз теркемнеренец бирелеше
1.2.1.2. «Лаіщви татари» сузлегенде фразеологизмнарны теркау ысулы
1.2.1.3. Сузлэргэ стилистик характеристика биру
1.2.1.4. Сузлэргэ иллюстрация биру
1.2.2. «ЛэЬжэи татари» сузлегендэ сузларнец мэгьнэларен ацлату
алымнары
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. КАЮМ НАСЫЙРИНЫЦ ТАТАР
ЛЕКСИКОЛОГИЯСЕ Ь0М ОНОМАСТИКАСЫ ЄЛК0СЕНД0ГЕ
ЭШЧ0НЛЕГЕ
2.1. К. Насыйриныц татар теле лексикасы усешенэ керткан елеше
2.1.1. «Лаіщаи татари» легатьлегенэ гомуми кузэту
2.1.2. К. Насыйриныц «ЛэЬжэи татари» сузлегендэ термин-атамалар
2.1.2.1.Фитонимна р
2.1.2.2. Зоонимнар
2.1.2.3. Авыру исемнаре
2.1.2.4. Дир эшкерту, игенчелеккэ бэйле атамалар
2.1.2.5. Ьенерчелекка бейле атамалар (туку, тегу, бэйлэу, чигу,
ювелирлык эшенэ караган лексика)
2.1.2.6. Ризык атамалары
2.1.3. К. Насыйриныц татар терминологиясенец барлыкка килуе Ьэм усешена керткан елеше («Хисаблык», «Истыйляхате гыйльме Ьэндэсэ», «Ысулы жэгърафияи кэбир», «Истыйляхате жэгърафия», «Гелзар ва чамэнзар», «Мэнафигъ эл-егъза вэ кануне сыйххат», «Зирагать гыйлеме», «Иршад ел-етбиха», «Санаигы гыйльфания» хезматлэре)
2.1.3.1. К. Насыйри кулъязмасында халык теленда йерган улчам берэмлеклэре
2.1.4. «Леїщаи татари» сузлегендэ фразеологизмнар
2.1.4.1. К. Насыйри кулъязмасында фразеологизмнар
2.1.5. «Лаіщаи татари» сузлегенде татар теле лексикасын баету юлларынын бер таре буларак парлы сузлер
2.1.5.1. К. Насыйри кулъязмасында парлы сузлер
2.2. Каюм Насыйри Бем татар ономастикасы
2.2.1. К. Насыйри хезмэтлэрендв Казан шеЬере топонимиясе
2.2.2. К. Насыринъщ «Звя еязе» язмасы
2.2.3. К. Насыйриныц башка хезматлэренда ономастик материаллар
ЙОМГАК
ФАЙДАЛАНЫЛГАН 0Д0БИЯТ
Кереш
“XIX гасырньщ икенче яртысы Ьэм XX йезнец беренче чиреге - татар халкынъщ милли аны, теле, тарихы, ижтимагый-эстетик фикере, едэбияты усешенец нэтижэле-катлаулы бер девере ул” (И. Баширова, 1999, 3 б.). Бу чор “едеби телнец эшкертелуен, норматив грамматикалар тезелуен, сузлек хазинэсен Ьэм, гомумэн, тел байлыгын барлауны талап итэ” (В. Хаков, 2000, 56 б.). “Узлэренен хезмэтлере белен татар халкына гына тугел, бетен терки деньяга мегълум шахес-зыялыларньщ кубесе - Г. Курсави, X. Фэезханов, 111. Маржанилер - нэкъ мена шул чорда, яцару куренеше башланган XIX гасырда, теп дикъкатьлэрен фен Ьам белем, культура Ьэм тэраккыять таратуга бирделер” (Р. Ганиева, 1996, 17 б.). Алар арасында танылган галим, педагог, тарихчы, этнограф, тержемэче, телче Каюм Насыйри да бар.
Татар халкы, татар теле дип жан аткан К. Насыйри XIX гасырньщ II яртысында узенец барлык белемен, салэтен халыкка хезмэт итута багышлый. Татар халкын рус маданияте белен таныштыру, башка халыклар белан бертигез дорожогэ кую, татар телен эдэби-гыйльми тел дэрэжасенэ кутэру -галим эшчэнлегенеи олы максаты Ьам бурычы булып тора. Шул унайдан К. Насыйри фан ней терле елкеларе буенча бик куп хезматлар язып бастыра. “Узе исан чагында ук галимнец матур эдэбият, фольклор, тел гыйлеме, педагогика Ьэм терле фан тармаклары буенча 40 ка якын китабы басылып чыга” (3. Шайхелисламов, 1996, 268 б.). Бу урында К. Насыйриныц кицкырлы фэнни эшчанлегенэ да тукталып киту максатка яраклы булыр.
Магърифетче галим буларак, К. Насыйри мэктап-мадрасалердэ искеча укытуга, рус телен пропагандалауга, балаларны деньяви белемнар белан коралландыруга зур аЬамият бире. Ул “рус-татар мактапларе ечен дареслеклер тези, татар халкы арасында агитация алып бара, узе да рус-татар мэктэбен

7. Тормыш-кенкурешнец терле елкэлэренэ караган сузлэр: палас, хежрэ, дивар, диван, ризык, зилзила, зиярэт, тевэккоф, жадулык, сайибэ (бывшая за мужем), жефет, жария, хэмиле, зауж-зэужэ, хелал, хэрам Ь.б.
8. Кешенец эчке 1ым тышкы сыйфатларына, психологик кичерешлэренэ байле тешенчалэрне белдеруче сузлэр: эдаб(ле), ихлас(лы), тэваккал, жаЬид. сада, жисем, чырай, хафа, холык, хилвет (уединение), сабыр, зегыйфь, дард, ранжу, гайрэт, гыйшык, фэЬем, кодрат Ь.б.
9. Абстракт тешенчалэрне белдеруче сузлэр: ихсан, ихтыяр, бэхет, бахиллек, боЬтан-теЬмат (клевета), рэхэтлек, жэфа, хал, хаклык, хилафлык, дуслык Ь.б.
10. Кен, ай исемнэре: жомга, чэЬэршамбе, душэмбе, сишэмбе, зелхижже, зелкагъда.
11. Вакытны белдеруче сузлэр: ебэден (вечно), ахшам (вечер) (бугенге кендэ кичке намаз исеме; шулай да телетапшыруларда кич сузе урынына ахшам сузен кулланучылар бар), сания (секунд), хили-заман (долговременный), давер, заман, гасыр, сэгать, меддет, вакыт.
12. Кыйммэтле таш исемнэре: жэуЬер, зебержэт, фируза, мармар.
13. Усемлек Ьэм хайван атамалары: турэнж (цитрон), жофар (мускус), хермэ, зэгъфран, тимсах, тавис, фил.
Куреп уткэнебезчэ, «Татарча-русча легать»тэ теркалган гарэп-фарсы алынмаларыньщ купчелеге, телебезде тэмам урнашып житеп, хэзерге татар эдэби теленеи теп сузлек фондын тэшкил итэлэр Ьэм сузлеклэргэ теркэлалэр. Хезматга бугенге кендэ кулланыштан тешеп калган гарап-фарсы алынмалары да шактый. Алар шул чорныц язма теле ечен хас булып, соцрак татар теленен уз сузлере яки Канбатыш Европа теллэреннэн керган сузлэр белэн алышына. Мэсалэн: ибтида (хэзер - башлантч), ижтиЬад - тырышлык, кафия - рифма, талиб - студент, жиЬад - сугыш, гариять - бурыч, ссуда, мэхкама - суд жэррах - хирург, тимсах — крокодил Ь.б.