Айни и таджикская просветительская литература

• Автор: Бобоёрова, Лутфия Холиковна
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 189 с.

МУНДАРИЧД
Мудаддима
Боби 1. Сарчашмахри интелектуалии маорифпарвари дар Осиёи Миёна
1.1. Ташаккули гояхои маорифпарварй дар Аврупо ва Шарк
1.2. Заминахри дохилии пайдоиш ва рушди маорифпарварй
1.3. Хдцафхри асосии доирахри маорифпарварии Осиёи Миёна
1.4. Чех,рахр ва принсипхри мухдмми маорифпарвари дар Осиёи
Миёна
Боби 2. Мухит ва афкори маорифпарварии Садриддин Айнй
2.1. Вазъияти маорифи ахди мангит аз назари Садриддин Айнй
2.2. Таъсири мух.ит ба маорифпарварии Айнй
2.3. Маорифпарварй ва худшиносии маърифатии Садриддин Айнй
2.4. Масъалаи «танвири афкор» дар публисистикаи Айнй
2.5. Инъикоси маорифпарварй дар ашъори Айнй.
Хулоса
Китобнома

МУКАДДИМА
Мууиммияти пажууиш. Арзиши илмии мавзуъ тадкику гадкиди худшиносй, башардустй, тачдиди назар ба рузгору фаъолияти инсон, маърифати тозаи домеа, нафрат ба зулму ноадолатй, дарёфти роду усулхои бедбудии рузгори инсон буда, яке аз роххои мухими муайян сохтани модияти тозазухури маорифпарварй ба шумор меравад.
Маълум аст, ки аввали асри XX дар аморати Бухоро бо ташаббуси равшанфикрони замон Мирзо Абдулдодири Шакурй, Мирзо Абдулводиди Мунзим, Усмонхода, Х,омидхода, Мулло Вафо ва чанде дигарон мактабдои усули савтия кушода шуданд. Ин мактабдо талабгорони зиёд доштанд. Чунки дар ин таълимгоддо, дар баробари хату савод ба калонсолону хурдсолон, илмдои нав ва зарурй, аз дабили дисоб ва дугрофия низ омузонида мешуд. Дар мактаби Мулло Вафо бошад, омузиши забони русй низ ба род монда шуда буд. Садриддин Айнй ягона шахсест, ки оиди ин дама дигаргунидо дар асараш «Таърихи индилоби Бухоро» маълумоти пурра медидад.
Агар Адмади Дониш дамчун поягузори дараёни маорифпарварй ба наели аввали он тааллук дошта бошад, наели дуюми ин дараён онро на тандо истидбол кард, балки таддиди назар ба дузъиёти он намуд ва такмили бунёдй ворид намуд, ки сарвари ин мардала Садриддин Айнй буд.
Дар дадсолаи аввали кдрни XX- ум дар Шарк, дар кагори маорифпарварони зиёд, адиб ва равшангари бардастаи миллати тодик Садриддин Айнй (1878-1954) ба майдони мубориза баромад, ки дар шинохти такдири инсондо ва тасвири роди дакикдту саодат миёни мардуми Шарк шудрат пайдо кард. Асардои бузург ва пурарзиши Айнй хонандаро дар роди дадидат ва надобат тарбия менамоянд. Садриддин Айниро баъддо на тандо мо- тодикон, балки тамоми халкдои дунё чун

фарди хадидатнигору маорифпарвари бузург эътироф карданд ва аз у ифтихор доранд.
Мисоли равшан суханхои сафири фавкуллодаи Хдгадустон дар Иттидоди Шуравй (солхои 70- ум), Индер Кумар Г удрал мебошад, ки дар дашнвораи Айнй гуфта буд: «Шахсоне чун Айнй мансуб ба як кишвар набуда, тааллуд ба тамоми чадон доранд» (164,67).
Мо дар ин рисола сарнавишт ва фаъолияти илмию адабии Айниро ба риштаи тахкид кашида, кушиш кардем сахми уро дар равшангарии миллати тодик нишон дихем. Дар ин замина фаъолияти илмию адабии Садриддин Айнй бо такя ба асархои худи у (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,57,58), Далол Икромй (31,32,92), Сохиб Табаров (41,42,43,44), Мудаммаддон Шакурй (48,49,50), Худойназар Асозода (20,21,22,23), Абдулхай Махмадаминов (35,36), Мухаммадюсуф Имомов (33,34) таддиду баррасй мешавад.
Доираи фаъолияти эдодии Айнй нидояг фарох буда, хама падлудои хаёти инсонро фаро мегирад. Асархои у тадассумгари дарду ормонхои домеа буда, ба талаботи замон давобгу мебошанд.
Айнй яке аз он адибонест, ки дар давраи пур аз фодиаи аввали асри XX ором нанишаста ва аз мухолифони равняй маорифпарварй нахаросида бахри пешрафти маърифати халди тодик корхои зиёдеро ба андом расондааст. Вай барои равнади фарханги халди тодик дар даврахои пеш ва баъд аз индилоби Октябр ва худидоракунии дамъияти тодикон хизмати арзанда кардааст.
Дар пешрафти маърифати халди тодик асархои таълифнамудаи Айнй надши мухим бозидаанд. Ин асархо чун дастури методй дар макгабдои нав истифода бурда мешуданд. Хддафи асосии ин осор омузонидани саводу дониш ба толибилмон ва бедор намудани эътидоду

membra” (дисмхои таксимшуда) таваккуф кунад, вай вазифадор аст аз он кувваи нав, хакикати бутунро бунёд намояд» (180,27).
Акди комил ва дусту ну дар роки маърифат ба инсон имкон медихад, ки моди яги хакикатро дарк намояд. Дар аввали пайдоиш инсон тавассути мехнат ба конунхои табиат сарфахм рафта буд. Хдрчанд ки маърифат ва илму дониш пас аз хдзорсолахр дар байни инсоният пайдо гашт, аммо бояд гуфт, ки мах,з мехнат заминаи инкишофи маърифат ва идроки он буд. Дар натидаи мехнати зиёд ва ошнойии инсон бо табиат шуури у кушода мешуд. Шиносой бо хдр як объекти табиат одамро водор месохт, ки сари мохияти ин объект андешаронй кунад. Ин андешаронй ба кушодашавии мафкураи инсон мусоидат намуд. Ланко кушодашавии шуур ва шуурнокии васеъ метавонист дар инсон кувваи акдониро ба вунуд орад.
Дар хама давру замон талабгорони илму дониш хеле зиёд буданд. Дар баробари он ки маорифпарварй дар Аврупо густариш меёфт, маорифпарварон кушиш менамуданд, ки ин падидаро берун аз марзи худ, дар саросари нахон низ норй намоянд. Бо камин максад равшанфикри аврупой Лейбнитс дар бораи инкишофи маорифи Русия лоикаи худро ба Пётри 1 пешникод намуда, ба пайдоиши равияи маорифпарварй дар ин кишвар мусоидат карда буд. Инчунин маорифпарвари дигари аврупой Локк низ оид ба баланд бардоштани маърифати чомеа фикрхои нолиби худро пешникод намуда буд (180,14).
Баъд аз он ки маорифпарварй дар Аврупо густариш ёфта муваффакият пайдо кард, саркадкои худро васеътар намуда, вориди Русия ва баъзе мамолики Шарк, аз чумла Покистон, Афгонистон ва Эрон гардид, ки дар охир гояхои маорифпарварии ин кишвархо ба маорифпарварии Осиёи Миёна бетаъсир намонд.