Этапы развития татарской прозы начала XX в.

• Автор: Баширов, Фарит Каримович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 368 с.

Эчтэлек
Кереш
I булек. Мэгьрифэт h6M азатлык вчен кереш (1901—1908).
1. Ике гасыр чигендэ: яна заман прозасыньщ жанр узенчэлеге.
2. Шерекътен Гаребке.
2.1. Кысалы кыйсса урнэклэре.
2.2. Традицион сюжетлы эсэрлер.
3. Мэгьрифэтчелек харэкете Ьэм патша цензурасы.
4. Яна заман татар прозасы.
4.1. Традициялэр Ьэм новаторлык.
4.2. Уцай герой проблемасы.
4.3. Гаила тарбиясе Ііам аныц узенчэлеклере.
4.4. Мэктэп-мэдрэсэ проблемасы.
4.5. Заман прозасында хатын-кыз образы.
4.6. Милли тел-стиль месьэлэлэре.
II булек. Социаль-психологик эсэрлэр (1909—1913).
1. «Кайтгы истибдад кире...».
1.1. Терма хатирэларе.
1.2. «Кара тап».
2. Кара тормыш, каЬэрлэнгэн язмышлар.
3. 0дэби эзланулэр юлында.
3.1. Тэржемэ есэрлер Ьэм аларньщ проза усешендэге роле.
3.2. Прозадатарихи тема.
4. Заман Ьэм герой.
4.1. Урталыкта.
4.2. Хыял Ьэм хэят.

III булек. Чорныц охлакый эчтвлеге Ьем куптармаклы проза (1914—1918).
1. Чор—эдип—герой.
2. Прозада сугыш темасы.
3. Ижади кыйблаларны барлаганда.
4. Татар сатирик прозасы.
Йомгак.
Библиография.

КЕРЕШ
Теманыц актуальлеге. Денья цивилизациясе тарихы шуны раслый: халыклар узлеренен усеш юлында эволюция ечен гаять мейим булган этапны — Ренессанс, Яцарыш этабын уталер. Ренессанс деверенде эдэбият-сэнгать чэчек ату чорын кичере, милли жирлекте олы талант-лар, мешйур шехеслер усеп житеша. Европалылар XIV—XVI га-сырларда узган яцарыш девере, мэгълум тарихи себэплер аркасында, татарларга сонарып, XIX гасырнын сонгы чирегенде киле йем XX йез башында узенец югары усешене иреше. Бу херекет татарныц милли кутерелешен, рухи-медени сикерешен геуделендере, килечек усеше ечен этергеч йем ышанычлы нигез була. Табигый ки, милли яцарыш ха-лыкныц ныклы рухи мирасы, гасырлар буе тупланып килген фикри, медэни байлыгыныц куетеннен башка мемкин булмас иде. Бу жэйэт-тен, татар едебияты XX гасырга кергенде узенец мец елдан артык булган бай тарихына таянды, шуннан сугарылды йем кеч алды.
Татар ренессансыныц башлангыч этабында — XIX йезнец соцгы чи-регенде татар едебияты, мегьлум булганча, яца едебият булып фор-малаша. Бу чорда ижат принщшлары тагын да камиллеше, жанрлар кола-чы кицея йем яца эчтелек белен байый, эдебиятта мейим сыйфат узгерешлере барлыкка киле. Шуна менесебетте тормышка йез белен бо-рыла баручы, реаль образларны, реаль вакыйгаларны суретлэу объекты итеп алып, ситуациялер йем детальлер дереслегене омтылучы прозага да (яца татар прозасына) нигез салына. Бу прогрессив херекет XX йез башында яца бер кует йем кеч алып, тулысынча яшеу хокукына ия була. Шул ревешле, без бу этапта инде формалашкан йем яцадан-яца тармак-ларда, юнелешлэрде усуче проза белен эш итебез.
Татар прозасыныц усешен, гомумен, едебият кичерген этаплар ке-бек ук, илде булып уткен ейемиятле ижтимагый-тарихи вакыйгалар як-

эшлэре белэн меданиятебез тарихында урын алган зат. Безкен очракта Ш.Рэхмэтуллин гасыр башында кысалы кыйссаларны терек теленнан таржемэ итеп татар укучысына житкеруче буларак игътибарны жэлеп итэ. Шэрекъ Ьэм Гареб едабиятында яхшы таныш булган «Меи да бер кен» эсэренен терекчэ басмасыннан таржемэ ителгэн (китабынын титул битендэ автор «влуф нэйардан альшып тартип ителде» (Рэхматуллин, 1903),— дип билгелеп уза) йем аерым китап рэвешендэ денья курган «Кылаф белэн Дилэра» (1901), «Кылаф белэн Турандук» (1903), «Малик» (1905), «Сейфелмелек» (1909) эсврлэре шушы эшчэнлекнен куркам нэтижэларе булып торалар. Бу хезмвтлвр хакында Х.Миинегу-лов (Мицнегулов, 1988; 127—145), С.Хафизов (Хафизов, 1979; 15—17) кебек галпмнэр шактый этрафлы мэгълумат бирэлэр. Гомум характер-да булса да эдипнен тормышына Бем ижатына кагылышлы кызыклы фикерлэрне Ж)Валиди (Валидов, 1923; 43—44), Г.Рахим Ьэм Г.Газиз (Рахим, Газиз, 1925; 253), М.Гайнетдинов (ТЭТ, 1985, II; 257) хезметле-реннэн табарга мамкин.
Ш.Рэхмэтуллинныц югарыда исемнере саналган китаплары типик кысалы кыйссаларнын аерым алешларен тэшкил италар. Беренче ике кыйсса Кашмир патшасы Туран бэкнен кызы Фэрхиназга манасэбэттэ бер жепкэ тезелэлэр. Ике китапта да бер ук башлам-сюжет алына: кичлэрнец берсенде Фархиназ шундый таш кура: тозакка ташкен ата киекне (кэжэ тэкасен) коткарырга ташланган ана киек узе ярдемгэ мох-таж булып кала. Эмма коткарылган ата киек Ьич илтифатсыз иптэшен гажизлектэ ташлап кита. Бу теш Фэрхиназга гаять авыр таэсир ясый йэм ул кунеленда батен ир затларына нэфрэт тэрбиялэп, гомумэн кияуга чыкмаска карар бире. Ул арада Ферхиназнын гузэллеген «бегъ-зесе куздэн куреп, бэгъзесе расемен куреп, бэгъзесе колактан ишетеп» белгэн тирэ-юнь мемлэкатлердэге шайзадэлэр берсеннэн берсе узып яучылар жибэрэ башлыйлар. Эмма кызньщ карары — катгый. Кызы-