Современный татарский исторический роман : Проблемы поэтики

• Автор: Хуснутдинова, Лилия Кашафовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2003
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 149 с.

Яр Чаллы дэулэт педагогика институты
Кулъязма хокукында
Хеснетдинова Лилия Кашафовна
Хэзерге татар тарихи романнары (поэтика мэсьэлэлэре)
10.01.02 — Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрожо алу очен язылган диссертация
Фэнни жцтэкче: филология фэннэре докторы, профессор Миннегулов X. Й.
Казан
Эчтэлек
Кереш............................................................4 6.
I булек. Тарихи чор колоритын тудыру поэтикасы
1.1. Уткан дэверлэрнен, чынбарлыгын ицлеу хасияте............17 6.
1.2. Тарихи чынбарлыкньщ образлар-персонажларда Г0удэланеше...35 б.
II булек. Автор башлангычы поэтикасы
II. 1. Публицистик башлангыч Ъам сэнгатьлелекнец
узара менасабате.............................................70 б.
II. 2. Сангатьчэ гомумилвштеру алымнары Ьэм детальларе.......104 б.
II. 3. Автор позициясен белдеруда сюжет-композиция
узенчэлеклэре................................................113 6.
Йомгак...........................................................124 б
Библиография.....................................................132 б
Кереш
Хезмвтнец актуальлеге. XX гасыр башында татар эдэбияты тарихи роман кебек катлаулы жанрдагы эсерлэр тудыруга сэлетле булып формалаша. 1905-1907 нче еллар революциясе йогынтысында башланган азатлык херэкете ижтимагый тормыш Ьом тарих месьалэлере белэн кысыксынуны кечайтеп жибэра. Повесть, роман, драма кебек жанрлар квчле усеп киткэн бу елларда матбугат битларенда милли тарих фактларын эдэбиятта чагылдырырга кирэклеген, тарихи жанрларга ихтыяжлык тууын эйтеп язган мэкалэлэр еш басыла. Г. ИбраЬимов эдэбиятта халык тарихын тирэнтен чагылдыру юналешенен еле булмавына борчылып болай дип яза: «Хэятыбызньщ куп нокталары шагыйрьлэребезнец кузена чалынмый ятадыр; хосусан озак яшэгэн вэ бик терле, жанлы ва бик куп хэзинэле булган хэяте мазиямез, тарихыбыз шагыйрьлэребез тарафыннан бетенлэй онытылып торадыр. Хэер, бу бер шигырьдэ гена тугел, нэсеребез да мода кул сузмый, тугел эдэбият кына, фан тарихымыз узе ук ул тирада сай йезэдер» (ИбраЬимов, 1960, 47). Бу алкэдэ эдип узе ук беренче кыю адым ясый: «Хаят дулкыннары» исемле трилогия язарга тотына. Анын беренче кисаге булган «Безнен кеннэр» романын ул 1914 елда язып та бетерэ. Олеге эсэр узенен эпик кицлеге йэм масштаблыгы, кечкенэ гена мэйданга зур вакыйгалар сыйдыра алуы, тарихи вакыйгаларны сурэтлэу осталыгы белэн яшь буын язучыларын буген да сокландыра але.
Г. ИбраЬимон татар деньясы белэн гена чиклэнеп калмый. Ул башка халыклар тормышына да утеп керэ. «Казакъ кызы» (1909-1911) — шуньщ ачык мисалы. X. Хэйри бу эсэрне татар эдэбияты тарихында беренче тарихи роман дип курсэта (Хэйри, 1979, 170).
Бу романга да шулай ук зур тормыш, эпик кицлек, тормышнын ботен якларын (казакъньщ гореф-гадэтларе, кымыз мэжлеслэре, бер урыннан

авыр кичерешлэр белен куз алдына бастырыла, аеруча гетрендергеч итеп сурэтлене.
Дингэ каршы керэш те гайре табигый ысуллар белен алып барыла. Кенчыгыш халык мегерифе институтында укыган Эхметсафа, авылдан килгеч, кызларнын сугенеп сейлашулерене шакката. Баксан, губком вакиле «Яна совет йолаларын гамелге керту» тугереге оештырган, бер-берец белен матур итеп геплешу, ацлашу хезер мещанлык дип беялене, мулла кызлары кебек едепле аралашу советча яшеу урнеге була алмый икен. Хетта тупас, ешеке сойлешу буенча сыйныфлар арасында ярыш та ачылган. Шыр надан Галинны акылга утыртырга саламет рухлы кешелернен кече житми. Ченки ул «губком исеменнен сейли, кесесенде резолюция йерте».
Шул ревешле, Ф. Эмак яца хакимият тудырган фажигане, тайпылышларны реалистик Ьем тормышчан картиналарда тиран ачуга ирешкэн.
Эдиплэрнен тарихи чынбарлыкны инлоу хасиятен кузэту аларньщ Ьэрберсенед катлаулы тарихи вакыйгаларны киц масштабта тасвирлау осталыгына, образлы фикерлэу куэтенэ ия булуын раслый.
1.2. Тарихи чынбарлыкныц образларда гаудэлэнеше
Тарихи романда узэк геройларныц образлары терле аспектларда сурэтленэ. Бер терле геройлар, вакыйгаларны эйдап барып, тарихны харэкэткэ китерэлэр. Икенче бер персонажлар исэ тарихи вакыйгалар усешенец аларга ничек йогынты ясау планында сурэтлэнэ.
Эдэбиятта тормыш чынбарлыгын сурэтлэуда автор эмоциональлелегенец билгеле бер тотрыклылыкка ия булган терлэре билгеле. Кайбер очракларда эстетик категория, икенче бер очракта метафизик категория яисэ пафос, кайвакыт сэнгатьлелек модусы дип йертелгэн сурэтлэу типлары аерым кешелернен, теркемнэрнен тормыш кыйблаларын курсатугэ хезмэт италар. Тарихи романнарныц эмоциональ-мэгънэви